Typologia mitografii

Za główny cel piśmiennictwa mitograficznego możemy uznać gromadzenie materiału i jego systematyzację; tylko stosunkowo nieliczne dzieła służyły objaśnianiu, a zwłaszcza racjonalizacji, jakiegoś wyselekcjonowanego zbioru fabuł. Jednak i w tej głównej grupie spotykamy się z różnymi rozwiązaniami. I tak, jedne prace miały charakter porządkujący, tworzono np. katalogi tematyczne, które można było wykorzystać w nauce szkolnej bądź pracy literackiej, w innych komentowano utwory poszczególnych autorów (Homera, Ajschylosa, Sofoklesa) bądź należące do konkretnego gatunku (np. tragedie) albo też wskazywano rozbieżności w sposobie ujmowania tej samej fabuły przez różnych autorów. Poza tym mity wykorzystywano we wszelkich pracach o zjawiskach niewiarygodnych i osobliwych (paradoksografia).

Czy można zatem usystematyzować dzieje gatunku i wyodrębnić typy utworów mitograficznych? Albert Henrichs w artykule z 1987 r. wskazał dwa podstawowe typy prac mitograficznych: te poświęcone jednemu autorowi oraz problemowe (przedmiotowe). Przykładem pierwszego typu są utwory Dikajarchosa i Filochorosa, a jego odmianą – dzieło Asklepiadesa z Tragilos poświęcone mitom pochodzącym z dzieł tragików ateńskich. Do najczęściej analizowanych przez współczesnych badaczy utworów należy także tzw. Mitograf homerycki (Mythographus Homericus), czyli rekonstruowany na podstawie scholiów zbiór objaśnień do mitów w dziełach Homera. Znane nam zbiory problemowe pochodzą przede wszystkim z epoki hellenistycznej i czasów rzymskich. Są to zbiory mitów zawierających wątki miłosne (Parthenios z Nikai), opisy przemian (Nikander z Kolofonu, Parthenios z Nikai, Owidiusz, Antoninus Liberalis), a w szczególności przemian w gwiazdy i konstelacje (Eratosthenes z Kyreny), opisy tradycji regionalnych (Neanthes z Kyzikos) lub początków – kultów, instytucji, zwyczajów itp. (np. Kallimach z Kyreny i jego Przyczyny – Αἴτια [Aítia]).

W utworach z czasów rzymskich, choćby w Opowieściach [mitycznych] (Fabulae) Hyginusa, pojawiają się katalogi postaci porządkujące materiał wedle nowych, wymyślnych kryteriów: królowie Aten; synowie Priama; potomkowie bogów; uczestnicy wyprawy Argonautów albo łowów na dzika kalidońskiego; matki, które zabiły swoich synów; kobiety-mężobójczynie; ojcowie, którzy zabili własne córki; mordercy krewnych; śmiertelnicy dostępujący nieśmiertelności; ludzie zabici przez swoje psy; samobójcy, cudzołożnicy, bezbożnicy; najpiękniejsi śmiertelni; ludzie sprawiedliwi. Powstają także zbiory mitów uporządkowanych wedle regionów lub miast oraz prace poświęcone obecnym w mitach realnym bądź fikcyjnym miejscom w przestrzeni ojkumeny, jak choćby przypisywane Plutarchowi dziełko O nazwach rzek i gór oraz o tym, co się w nich znajduje (Περὶ ποταμῶν καὶ ὀρῶν ἐπωνυμίας καὶ τῶν ἐν αὐτοῖς εὑρισκομένων [Perí potamón kaí orón eponymías kaí tón en autoís heuriskoménon]).

 Typologię Henrichsa możemy uzupełnić o trzy inne kategorie, a mianowicie: 1) utwory prezentujące (możliwie) wszystkie fabuły mityczne, takie jak Biblioteka Apollodora czy Opowieści [mityczne] Hyginusa; 2) dzieła przywołujące opowieści mityczne, ale tylko dla ich krytyki, wyjaśnienia lub racjonalizacji, np. utwory wymienianego zwykle wśród mitografów Palajfatosa, ale także Kornutusa i Euhemera, których za mitografów zazwyczaj się nie uważa. Jakkolwiek nie powstały one z myślą o prezentacji fabuł mitycznych, zawierają jednak obszerny materiał, omawiając go w sposób mniej lub bardziej systematyczny i przemyślany.

 Ostatnią kategorię (3) stanowią hybrydy, czyli dzieła o szerszym zakresie tematycznym niż wąsko pojmowana mitografia. Jako prace tego typu można wskazać zwłaszcza dzieła paradoksograficzne, czyli przedstawiające tzw. opowieści niewiarygodne, w których poczet od epoki hellenistycznej włącza się również tradycyjne mity. Najciekawszym i zarazem najbardziej kłopotliwym przykładem są tu zwłaszcza Opowieści (zob. niżej) Konona. Autor, skądinąd w zgodzie z antycznym, lecz poklasycznym, sposobem rozumienia terminu mýthos (‘fabuła’, tj. opowieść fikcyjna; łac. fabula), wrzuca do jednego worka fantastyczne i nieweryfikowalne opowiastki oraz tradycyjne mity. Z punktu widzenia Konona i jego odbiorców wszystkie owe „opowieści” to mýthoi, zresztą termin ten pojawia się kilka razy w jego utworze (Narrat. 31. 37. 40). W kontekście dzisiejszych definicji mitu część opowieści przytaczanych przez Konona to po prostu fikcja literacka, jakkolwiek nie tyle jego autorstwa, ile zaczerpnięta z wcześniejszych tekstów i w tym sensie – podobnie jak mity – „tradycyjna”. A zatem, tak jak Apollodorowa Biblioteka, Opowieści były w zamyśle autora zbiorem swoistych wypisów z jego lektur. Ze sporządzonego przez Focjusza streszczenia wynika, iż mniej więcej połowa materiału Konona to tradycyjne mity przedstawione jednak w wyjątkowo niekanonicznej postaci.