Biblioteka: tekst i komentarz

[1,1] {1,1,1} Jako pierwszy całym światem władał Uranos. Poślubiwszy Ge, najpierw spłodził Briareusa, Kojosa i Gyesa, których nazwano Sturękimi. Nikt nie przewyższał ich ani wielkością, ani siłą, mieli bowiem po sto rąk i po pięćdziesiąt głów. {1,1,2} Następnie {Ge zrodziła mu} Cyklopów: Argesa, Steropesa i Brontesa, a każdy z nich miał tylko jedno oko pośrodku czoła.

[1,2] Lecz Uranos wszystkich ich związał i strącił do Tartaru (miejsca w Hadesie bardzo mrocznego i tak odległego od ziemi jak ziemia od nieba). {1,1,3} [Następnie] spłodził z Ge kolejnych synów, zwanych Tytanami: Okeanosa, Kojosa, Hyperiona, Krejosa, Japeta i najmłodszego z nich – Kronosa, a także córki, zwane Tytanidami: Tethys, Reę, Themidę, Mnemosyne, Fojbe, Dione i Theję.

Komentarz:

Apollodor rozpoczyna od teogonii, tj. opowieści o narodzinach bogów, a pomija wątki istotne dla mitu kosmogonicznego, czyli okoliczności powstania znanego nam świata i opis wyłaniających się zależności między siłami natury. Celem autora jest bowiem streszczenie opowieści, w której Uranos był jedynie pierwszym wartym wzmianki bohaterem. Narracja zaczyna się zatem od pierwszego władcy, bo to władza nad światem determinuje działania bohaterów Biblioteki opowieści mitycznych. W nieco odmiennej wersji Hezjoda (Theog. 116–122) na początku powstały Chaos (‘Pustka / Rozziew’), po nim Gaja (‘Ziemia’ – Hezjod używa jońskiej formy tego rzeczownika: Γαῖα), a następnie Eros (‘Pożądanie’); z Chaosu zrodzili się Erebos i Noc, z nich zaś Eter i Dzień; Uranosa zrodziła Ziemia – poczęła go sama jako równego sobie. Z kolei w teogonii orfickiej na początku zaistniała Noc lub – wedle innych przekazów – jajo, z którego później narodzi się Eros; por. Arystofanes (Av. 693–696).

Briareusa, Kojosa i Gyesa (Βριάρεων Κοῖον Γύην) – Wagner wybrał wariant obecny w scholiach: Βριάρεων Γύην Κόττον (‘Briareusa, Gyesa, Kottosa’), ale wszystkie rękopisy Biblioteki podają formę „Kojos” oraz nieco odmienną kolejność i takie brzmienie zachowano w tłumaczeniu. Hezjod (Theog. 149) wymienił jako Sturękich: Kottosa, Briareusa i – tu rękopisy się różnią – Gygesa lub Gyesa. nazwano sturękimi (τοὺς ἑκατόγχειρας προσαγορευθέντας) – były to gigantyczne stworzenia o wielu kończynach i głowach. O jednym z nich, Briareusie, którego ludzie mieli nazywać Ajgejonem, Homer (Il. 1,404) powie: „Od ojca samego jest on silniejszy” (przekład K. Jeżewska), i wyjaśni, że na prośbę Thetydy uratował Zeusa przed atakiem pozostałych bogów.

Cyklopów (Κύκλωπας) – nazwa „Cyklop” oddaje cechę fizyczną tych olbrzymich istot: jedno oko pośrodku twarzy lub na czole (κύκλος [kýklos] – ‘okrąg’, ὄψ [óps] – ‘wzrok, oczy’). argesa, steropesa i Brontesa (Ἄργην Στερόπην Βρόντην) – ich imiona także są znaczące: ‘Błysk’, ‘Błyskawica’ i ‘Grzmot’; zob. 1,7 (dary Cyklopów dla Zeusa). W mitologii napotykamy jeszcze dwie inne grupy Cyklopów: jedna występowała w opowieści o powrocie Odyseusza i oślepieniu Polifema (E.7,4–7), druga odpowiadała za wzniesienie potężnych murów w Mykenach i Tirynsie – tzw. cyklopich (2,25). Według Scholiów starszych do „Narodzin bogów” Hezjoda (139) grupy te nie były ze sobą powiązane. Uranos wszystkich ich związał i strącił do Tartaru (τούτους μὲν Οὐρανὸς δήσας εἰς Τάρταρον ἔρριψε) – Apollodor nie wyjaśnił, co charakterystyczne dla jego narracji, motywów działania Uranosa, przytoczył je natomiast Hezjod (Theog. 155–156), u którego potomstwo „ojcu stało się nienawistne / od samego początku” (przekład J. Łanowski).

miejsca w Hadesie bardzo mrocznego i tak odległego od ziemi jak ziemia od nieba – Tartar to otchłań we wnętrzu ziemi, głęboko poniżej Hadesu (Homer, Il. 8,13–15; Hezjod, Theog. 720–819), choć w dziele Apollodora jest ono częścią Hadesu rozumianego jako „Podziemie”; to miejsce, gdzie bogowie wtrącali innych bogów, swoich przeciwników, a także ludzi, którzy popełnili wielkie zbrodnie. Tartar jako bóstwo spłodził z Ge największe potwory, np. Tyfona i Echidnę. Słowo τὸ ἔρεβος [tó érebos] znaczy ‘mrok / ciemność’ (u Apollodora: τόποςἐρεβώδης [tópos érebódes]). Jako personifikacja Ereb(os) był synem Chaosu i bratem „czarnej Nocy”, z którą spłodził Eter i Dzień (Hezjod, Theog. 123–125).

Kolejnych synów, zwanych tytanami – liczba oraz imiona Tytanów i Tytanid jest tu zgodna z wersją Hezjoda (Theog. 134–138), z jednym wyjątkiem: Apollodora wymienia imię Dione (Διώνην; wedle Homera [Il. 5,370] była ona matką Afrodyty), co zburzyło symetrię liczby synów i córek (u Hezjoda po 6). Hezjod (Theog. 207–210) sugerował, że nazwa „Tytan” miała związek z czasownikiem τιταίνω ([titaíno] – ‘wytężać / napinać’), bo „w szaleństwie na czyn się wielki porwali (τιταίνοντας [titaínontas])” (Theog. 209; przekład J. Łanowski).

[1,3] {1,1,4} Ge, rozgniewana zagładą strąconych do Tartaru dzieci, nakłoniła Tytanów, by zaatakowali ojca, a Kronosowi podarowała adamantowy sierp. [Wszyscy] poza Okeanosem napadli więc [Uranosa], Kronos zaś odciął ojcu genitalia i wrzucił je do morza. Z kropel cieknącej krwi zrodziły się Erynie: Alekto, Tisifone i Megajra. Gdy Tytani pozbawili ojca władzy, uwolnili strąconych do Tartaru braci, a rządy nad światem powierzyli Kronosowi.

[1,4] {1,1,5} Ten jednak, ponownie związawszy Sturękich i Cyklopów, zamknął ich ‹w› Tartarze, następnie zaś poślubił swą siostrę Reę. A ponieważ Ge i Uranos przepowiedzieli mu, że straci władzę na rzecz własnego syna, połykał dzieci zaraz po ich narodzinach. Tak połknął Hestię, która zrodziła się jako pierwsza, następnie Demeter i Herę, a po nich Plutona i Posejdona.

Komentarz:

zaatakowali ojca (ἐπιθέσθαι τῷ πατρί) – opowieści o (często międzypokoleniowej) walce o władzę pojawiają się w większości kultur, ale w postaci znanej z Narodzin bogów Hezjoda napotykamy je zwłaszcza na Bliskim Wschodzie. Wśród najważniejszych i wcześniejszych od dzieła Hezjoda wymienia się np. hurycko­hetycką opowieść o Kumarbim, który atakuje Anu, odgryza mu genitalia i je połyka, a później z jego ciała wydobywa się Theszub i zajmuje miejsce poprzednika jako władca; znamy także mit teogoniczny (Anu­Ea­Marduk) obecny w babilońskim eposie Enuma Elisz (West [2008: 373–382]). W tradycji greckiej atak na Uranosa mógł być pozostałością opowieści o rozdzieleniu Nieba i Ziemi.

adamantowy sierp (ἀδαμαντίνην ἅρπην) – tj. wykonany z tworzywa o niespotykanej wytrzymałości. Etymologicznie słowo ἀδάμας ([adámas] – ‘adamant’) związane jest z czasownikiem δαμάζω ( [damázo] – ‘ujarzmiać’), a tłumaczone bywa jako ‘żelazny / stalowy’ czy ‘diamentowy’, ponieważ pojawiało się jako epitet określający te materiały (w sensie: ‘nieposkromiony / nie do zatrzymania’). Ten niezwykły materiał podkreślał również odmienność świata bogów, którzy nie tylko pożywiali się ambrozją i byli nieśmiertelni, ale także korzystali z niedostępnych śmiertelnikom tworzyw. Pomysł niezniszczalnego metalu wykorzystano we współczesnej popkulturze, gdzie stał się materiałem stosowanym przez superbohaterów (pazury Wolverine’a czy pancerz Ultrona). [ w szys C y ] poza o keanosem (οἱ δὲ Ὠκεανοῦ χωρὶς) – szczególne potraktowanie jednego z Tytanów miało zapewne związek z tym, że Okeanos był częścią świata natury, „rzeką opływającą Ziemię”. z kropel cieknąceJ krwi zrodziły się erynie (ἐκ δὲ τῶν σταλαγμῶν τοῦ ῥέοντος αἵματος Ἐρινύες ἐγένοντο) – te demoniczne istoty dokonujące pomsty za przelaną krew oraz inne zagrażające ładowi społecznemu czyny zrodziły się zatem z krwi pierwszej ofiary przemocy. Według Hezjoda (Theog. 182–200) z krwi (i nasienia) Uranosa, które spadły na ziemię, zrodzili się także Giganci, nimfy mieszkające w jesionach (meliady) i Afrodyta. poślUBił swą siostrę r eę (τὴν δὲ ἀδελφὴν Ῥέαν γήμας) – intymne związki i seksualność bogów wykraczały poza normy ludzkie (np. tabu kazirodztwa), wyznaczając w ten sposób (à rebours) granice tego, co wolno ludziom. W tym sensie bogowie nie byli w swych zachowaniach niemoralni, jak twierdził Sokrates (Platon, Resp. 378–380), bo taki ich obraz służył po prostu zdefiniowaniu świata ludzkiego. t ak połknął h estię , która zrodziła się J ako pierwsza … (καὶ πρώτην μὲν γεννηθεῖσαν Ἑστίαν κατέπιεν…) – kolejność bóstw zrodzonych przez Reę wiernie powtarza wersję Hezjoda (Theog. 454–458). p l U tona (Πλούτωνα) – (‘Bogacza’) tj. Hadesa, który jako bóg świata podziemnego dysponował bogactwem, z wnętrza ziemi pochodzą bowiem rudy cennych metali i zasila ona wszystko, co rośnie na powierzchni.